یهودیان در اسپانیای اسلامی از ورود مسلمانان تا اوایل قرن 5ق/11م

رساله یهودیان در اسپانیای اسلامی شامل چهار فصل است که فصل اول آن دربردارنده ی کلیاتی درباره تاریخچه ی سکونت یهودیان در اسپانیا و وضعیت آنان در دوران حاکمیت گوت ها است. در فصل دوم، جایگاه یهودیان در فتح اَنْدَلُس، پراکندگی جمعیت یهودی در شهرها و وضعیت یهودیان در دوران والیان، امارت و خلافت، از جمله شرح حال حَسْدایْ بن شَپْروط و فعالیت های سیاسی، فرهنگی و پزشکی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم راجع به تشکیلات مذهبی جامعه ی یهود و فعالیت های اقتصادی یهودیان بحث شده و در فصل آخر به فعالیت های فرهنگی علمای یهودی در حوزه ی تورات، زبان و ادبیات عبری و جغرافیا پرداخته شده است. بدون شک این پژوهش کامل نیست و نقایصی دربردارد؛ زیرا نگارنده به تمامی منابع انگلیسی دست نیافته است؛ همچنین به دلیل عدم آشنایی با زبان عبری و اسپانیایی، نتوانسته به طور مستقیم از این منابع استفاده کند؛ گرچه منابع انگلیسی در پژوهش های خود از متون عبری و اسپانیایی زبان استفاده کرده اند. این تحقیق اگر چه به جنبه های سیاسی، اقتصادی و علمی یهودیان اَنْدَلُس تا پایان خلافت امویان در آغاز سده 5ق/11م. پرداخته اما به همه ی پرسش های موجود در این زمینه پاسخ نمی دهد؛ زیرا به مباحثی همچون آداب و رسوم، خوراک، پوشاک، معماری و روابط درون گروهی یهودیان با یکدیگر نپرداخته است. یکی از دلایل اشاره نکردن به این مباحث، کمبود منابع در این باره است؛ البته از آغاز دوران ملوک الطوائف مطالب بیشتری در این زمینه به چشم می خورد. امیدوارم تا این پژوهش زمینه ای را برای پژوهش های کامل تر فراهم آورد و با بررسی وضعیت یهود در دوران ملوک الطوائف، مرابطان و موحدان بتوان به یک چشم انداز کلی از وضعیت جامعه ی یهود در اَنْدَلُس و تعامل آن ها با مسلمانان دست یافت. در پایان این رساله نتیجه می گیریم که: مسلمانان که در ابتدای ورود به اَنْدَلُس در سال 92ق/711م. آشنایی چندانی نسبت به سرزمین اسپانیا نداشتند، از راهنمایی های یهودیان برای فتح این سرزمین بهره بردند. بدون شک یکی از علل همکاری یهودیان با مسلمانان، آزار و اذیتی بود که از گوت ها متحمل می شدند و به دنبال فرصتی بودند تا از آنان انتقام بگیرند. تصویب نشدن قوانینی از سوی حکومت مرکزی علیه یهودیان، نشان دهنده ی زندگی مسالمت آمیز یهودیان در اَنْدَلُس است. کمبود آگاهی درباره ی یهودیان در سده های 2-3ق/8-9م. می تواند حاکی از زندگی آرام آنان با سایر ساکنان اَنْدَلُس و یا بی توجهی تاریخ نگاران آن دوره به سرنوشت یهودیان بوده باشد؛ زیرا در این دوره بیشتر به شورش های داخلی و حملات مسیحیان شمال توجه می شده است. حضور حَسْدایْ بن شَپْروط در دربار امویان اَنْدَلُس حاکی از شایسته سالاری و آزادی دینی در دستگاه حکومتی اموی است. او به سبب تسلط بر زبان های عربی، عبری و لاتینی و تبحر در دانش پزشکی در دربار عبدالرحمن الناصر و حکم المستنصر فعالیت کرد، بدون این که آیین خود را تغییر دهد و به دین اسلام بگرود. مأموریت هایی که از سوی حکام اموی به المنصور یهودی، حَسْدایْ بن شَپْروط، ابن جائو و ابراهیم بن یعقوب طُرْطوشی سپرده شد، نشان دهنده ی ارتباط نزدیک دربار با یهودیان و اعتماد به آنهاست. اقتصاد یهودیان در سایه ی حکومت مسلمانان پیشرفت کرد؛ زیرا قوانینی تصویب نشد تا همچون دوران حاکمیت گوت ها، فعالیت های تجاری یهودیان را محدود کند. عدم وابستگی یهودیان به زمین و سابقه ی طولانی آنان در تجارت کالاهای منقول نیز باعث شد تا آنان بتوانند آزادانه روابط تجاری خود را در اسپانیا و خارج از آن توسعه دهند. جامعه ی یهود در اَنْدَلُس به عنوان یک اقلیت توانست منفعت خود را با منافع دستگاه حکومت سازگار کند و از این طریق به اهداف خود نائل شود؛ زیرا ایشان قومی آواره بودند و نیاز به حمایت حکومت داشتند و در سایه ی همین حمایت بود که توانستند به وضعیت اقتصادی و فرهنگی خویش رونقی دهند.